Thi ẩm thực ở Thăng Long

Vương Xuân Nguyên
Ẩm thực tưởng như chẳng liên quan đến việc chống ngoại xâm, ấy vậy mà ở Hà Nội xưa có lễ hội tái hiện cuộc thi nấu ăn cho binh lính.

Hội thổi cơm thi làng Thị Cấm. Ảnh: Minh Khánh.

Ở Thị Cấm thuộc vùng Phương Canh (nay là phường Xuân Phương, quận Nam Từ Liêm), từ đầu Công nguyên đã có tục thi nấu cơm. Xuất xứ là Phan Tây Nhạc, tướng của Vua Hùng thứ 18 có công trấn giữ biên cương, được vua gả cháu gái hoàng hậu. Vợ chồng họ ngao du khắp nơi, đến Hương Canh thì thấy dân tình ấm no, vui tươi nên đã dừng chân dựng nhà ở đó.

Khi quân Thục kéo sang xâm lược, Phan Tây Nhạc được cử làm tướng tiên phong dưới quyền của Tản Viên Sơn Thánh đi đánh giặc. Khi ông đưa quân qua làng Thị Cấm, bà Hoa Dung vợ ông và dân làng xin đi theo. Ở đây, Phan Tây Nhạc đã tổ chức thi nấu cơm để tuyển người tài làm công việc nuôi quân. Chiến trận muôn vàn khó khăn nên Phan Tây Nhạc “ra đề” rất khó, buộc những người dự thi phải tìm cách vượt qua. Thị Cấm xưa có 4 giáp, mỗi giáp phải cử ra 10 người gồm cả nam lẫn nữ, được phân công cụ thể: Bốn người xay thóc giã gạo, một người dần sàng, một người lấy nước, hai người kéo lửa bằng cây giang và hai người nấu cơm. Giáp giành chiến thắng khi mang cơm cúng vào trong đình nhanh nhất nhưng cơm phải dẻo, nếu không sẽ thua cuộc. Hiện ở đình Thị Cấm vẫn còn 4 nồi đồng điếu, 4 bình nước bằng đồng, trống lệnh và dây kéo lửa.

Có một cuộc thi nấu ăn khác được tổ chức ở Nghĩa Đô. Xưa Nghĩa Đô có 4 làng, gồm Tiên Thượng (làng Tân), Trung Nha (làng Nghè), Vạn Long (làng Dâu) và An Phú (nay thuộc phường Nghĩa Đô, quận Cầu Giấy). Từ ngày 10 đến 14 tháng Hai (âm lịch) hằng năm, 4 làng mở hội thi thổi cơm trước cửa đình trông ra bãi sông Tô Lịch. Mỗi người dự thi được phát một niêu đồng, một bó mía, họ phải tự tạo ra lửa từ cây giang già hay đánh hai hòn đá cuội. Người thi phải ăn mía rồi lấy bã làm củi nấu cơm. Ai nấu cơm chín và dẻo sẽ được giải.

Việc đánh lửa từ cây giang vào bùi nhùi rơm không dễ. Ăn mía làm sao chỉ còn bã khô để làm củi là việc khó được ví von “như lấy sao trên trời”. Ấy vậy mà năm nào làng cũng mở hội thi và năm nào cũng có người giành giải. Xuất xứ của tục lệ này là từ làng Nghè. Vào thế kỷ thứ X, Thái hậu Dương Vân Nga thể theo nguyện vọng của dân chúng và các quan trong triều đã trao áo bào cho Lê Hoàn lên làm vua để chuẩn bị đối phó với giặc phương Bắc. Tướng Trần Công Tích được giao nhiệm vụ dẫn quân từ Hoa Lư ra phía Bắc, ông cho dừng quân ở Nghĩa Đô để tuyển thêm quân và mở cuộc thi nấu cơm để tìm người có tài nuôi quân. Làng có ông bà Lê Nghiêm sinh được hai cô con gái đặt tên là Hồng Nương và Quế Nương. Ở độ tuổi đôi mươi, hai cô đẹp và tài năng nhất vùng. Khi Trần Công Tích mở hội thi nấu cơm, hai chị em Hồng Nương và Quế Nương cùng tham dự và đoạt giải nên Trần Công Tích cho hai cô nhập đoàn quân lên ải Chi Lăng.

Tháng 3-981, Trần Công Tích giao hai chị em lo việc ăn uống cho cánh quân gồm hơn 100 người. Sau khi ngăn chặn đạo quân nhà Tống do Hầu Nhân Bảo cầm đầu, và giành chiến thắng, Trần Công Tích trở về Nghĩa Đô xin vua thăng thưởng cho binh sĩ và kết duyên với hai chị em. Sau một thời gian sống hạnh phúc, hai nàng cùng hóa. Thương tiếc và nhớ ơn công lao của hai cô gái xinh đẹp, vua cho xây đền thờ. Nhà của ông bà Lê Nghiêm cũng trở thành đền thờ; sau khi Trần Công Tích chết, ông được đưa vào đây thờ hưởng. Hiện đền thờ vẫn còn ở Nghĩa Đô nhưng tục thi thổi cơm nay không còn.

Năm 1428, Lê Lợi chiến thắng giặc Minh và vào thành Thăng Long. Để tỏ lòng kính phục và biết ơn, mỗi giáp của làng Kim Hoa (nay là phường Kim Liên) đã làm một mâm cỗ dâng lên ngài. Ngài khen cỗ của dân Thăng Long rất ngon và từ đó, cứ vào dịp hội làng, các giáp ở Kim Hoa tổ chức thi cỗ, coi đó là dịp giữ gìn các món ăn truyền thống, cũng là lấy cớ khoe bạn bè về tài nấu ăn của trai Kim Hoa.

Theo lệ làng, từng giáp góp tiền, thiếu bao nhiêu nhà đăng cai sẽ phải lo nốt. Cỗ thi có các món xôi gấc, canh, giò chả và bánh nhưng đặc biệt nhất là con gà bày bên trên vì “không có gà không ra mâm cỗ”. Gà được nhà đăng cai nuôi, phải béo mới được. Sau khi làm lông, gà được rút xương rồi nhồi nhân gồm thịt nạc băm nhỏ, nấm hương, miến, hành củ thái lát trộn với hạt tiêu và chút nước mắm ngon. Con gà được uốn theo các nhân vật có trong điển tích rồi mới nhồi và hấp; để cho giống nhân vật, người ta còn thắng đường cho cháy rồi vẽ mặt, lấy râu ngô cắm vào mặt giả làm râu.

Cỗ làm xong được mang ra đình làng để các cụ xem cỗ và đánh giá chất lượng, hình thức. Không có chấm thi, chỉ khen suông nhưng các giáp vẫn thi nhau làm cỗ to, đẹp, sang rồi mời bạn bè về chia vui.

08.3456.5456 ĐĂNG KÝ TƯ VẤN